29 yıl geçti unutamadık

12 Eylül 1980'de Türkiye bambaşka bir sabaha uyandı. Sokaklarda tank paletlerinin sesleri yankılanıyordu. Herkes 10 yıl öncesinden kalma bir alışkanlıkla radyoyu açtı. Milli Güvenlik Konseyi Başkanı Kenan Evren, askerin yönetime
el koyduğunu, sıkıyönetim ilan edildiğini, ikinci bir emre kadar sokağa çıkmanın yasak olduğunu söylüyordu. Bir gün sonra nasıl olduysa bıçakla kesilir gibi bitmesine rağmen, darbeden önce gazete manşetleri çıkan çatışmalarda ölen insanların haberleriyle doluydu. Darbeden sonra ise işkence, cezaevleri ve idamlar haber olmaya başladı. 1980-84 arasında 17 sol görüşlü, sekiz sağ görüşlü, 24 de adli mahkum, yani tam 50 kişi idam edildi. Onbinlerce  insan işkence gördü. Yüzlercesi kayboldu. Aradan geçen 29 yılda Kenan Evren'in idamlar için “Netekim pişman değilim” cümlesi kimileri için tarihin tozlu sayfalarında kaldı ama oğlu idam edilen annenin bu cümleyi unutması mümkün olmadı. Cahit Akçam, o günlere tanıklık edenlerle konuşarak 12 Eylül'ün Adaleti adlı bir belgesel çekti. İşte bugün ilk kez Ankara İnşaat Mühendisleri Odası Genel Merkezi'nde gösterilecek olan o belgeselin hikayesi ve tanıkların anlattıkları...

Nur TOPRAKOĞLU / GAZETE HABERTÜRK - HT CUMARTESİ

Kendisi de 12 Eylül'de tutuklanıp sekiz yıl Mamak Cezaevi'nde kalan Cahit Akçam, askeri darbenin 29'uncu yılında gösterilecek belgeselin yapımcılarından biri. Belgeselde kameramanlıktan muhabirliğe çeşitli görevler üstlenen Cahit Akçam, 12 Eylül Adaleti adlı belgeselle ilgili sorularımızı yanıtladı...

12 Eylül'de gösterilecek belgesel ne anlatıyor?

12 Eylül döneminin, hukuk alanında yarattığı yıkımı, insanlar üzerindeki dehşeti
ortaya koyacak bir belgesel bu. Adı 12 Eylül Adaleti. Belgesel de bu yargılamalar, cezaevleri ve idam cezaları üzerinden yükseliyor. Mesela o dönemde Diyarbakır'da askeri savcı olan Ümit Kardaş, tanıklarımızdan biri. Ekrem Çelenk ise Dev-Yol
davasının yargıcı; geçen yıl şubat ayında öldü. Onunla 2008'in mart ya da nisan ayında röportaj yaptık. Bu belgeselde adalet düzleminde gerçekleşen bütün haksızlıkları, hukuksuzlukları ve insan hakları ihlallerini açıkça ortaya koymaya çalıştık.

Cezaevine girdiğinizde kaç yaşındaydınız?

24 yaşındaydım. Çıktığımda 32 olmuştum.

Cezaevine girmeden önce nasıl biriydiniz? Cezaevi hayatınızı nasıl değiştirdi?

Çok büyük işkencelere uğradık. Bizi istedikleri gibi kullanabilecekleri nesneler
haline getirmeye çalışıyorlardı. Belki istediklerini yapmak zorunda kaldık ama bizi hiçbir zaman teslim alamadılar.

Ne kadar kayıp verdi sizce Türk gençliği o dönemde?

Ortalama 18-25 yaş arası insanlardı. Dolayısıyla bu ülkenin bir kuşağını ezdiler.

Travma olarak tanımlanabilir mi bu yaşananlar?

Elbette. Topluma gözdağı verip sindirdiler. İnsanların büyük bir çoğunluğu akıl ve ruh sağlıkları yerinde dışarı çıktı ama tekrar biraraya gelemedi.

Kaç kişiyle görüştünüz belgesel için?

140 civarında. Aslında görüştüğümüz insanlar, görüşmek istediğimiz
insanlardan 100 kişi eksik.

Ne zaman başladınız çekimlere?

2008 yılının mart ayında başladık. Aşağı yukarı bir buçuk yıl oldu.

İdam edilen insanların aileleriyle konuştunuz. Onları nasıl ikna ettiniz?

Çok az kişi konuşmak istemedi. Örneğin Erdal Eren'in annesi ve ağabeyiyle
konuşamadık. Onun dışında idam edilenlerin yakınları o günlerde yaşanan olayları, nasıl bir duygu, düşünce dünyası içinde olduklarını bizimle paylaştı. Tabii bütün bu
anlatılanları dinlemek bizim için de kolay olmadı.

Ağladınız mı onları dinlerken?

Çekimlerde ağlamadım, ama o kadar birikmiş olmalı ki, daha çok kendimle baş başa kaldığım zamanlarda ağladım. O insanlara acılarını unutturmak mümkün değil. Ama insanların nasıl bir acı yaşadığını bilmeyenlere, duymayanlara
anlatmak gerekiyor. “Erdal Eren idam edildiğinde 17 yaşındaydı” cümlesinin nasıl bir ağırlığı olduğunu görmelerini sağlamak lazım.

Erdal Eren idam edildiğinde Mamak'ta mıydınız?

Hayır. O sırada emniyette gözetim altındaydım. İdam edildiğini polislerden öğrendim, çok üzüldüm.

Röportajları nasıl, nerede yaptınız?

İdam edilen arkadaşların ailelerinin evlerine gittik. Orası idam edilerek öldürülen insanların yaşadığı mekandı. Görüşmeler yaklaşık bir saat, 45 dakika sürdü. İstanbul'da Metris Cezaevi ile ilgili kısımları çekerken iki gün üst üste sekiz
saat çekim yaptığımızı hatırlıyorum.

İDAM EDİLENLERDEN BAZILARI

NECDET ADALI (20) 77 Temmuz'da gözaltına alındı. 8 Ekim 80'de idam edildi.

SERDAR SOYERGİN (20) 14 Eylül 80'de gözaltına alındı. 25 Ekim 80'de idam edildi.

ERDAL EREN (17) 2 Şubat 80'de gözaltına alındı. 14 Aralık 80'de idam edildi.

VEYSEL GÜNEY (23) 28 Aralık 80'de gözaltına alındı. 11 Haziran 81'de idam edildi. Cenazesi ailesine verilmedi.

AHMET SANER (22) 16 Nisan 80'de gözaltına alındı. 26 Haziran 81'de idam edildi.

KADİR TANDOĞAN (23) 16 Nisan 80'de gözaltına alındı. 16 Haziran 81'de idam edildi.

MUSTAFA ÖZENÇ (22) 7 Ocak 81'de gözaltına alındı. 21 Ağustos 81'de idam edildi.

İ. ETHEM COŞKUN (23) 29 Nisan 80'de gözaltına alındı. 13 Mart 82'de idam edildi.

SEYİT KONUK (26) 29 Nisan 80'de gözaltına alındı. 13 Mart 82'de İzmir'de idam
edildi.

NECATİ VARDAR (22) 30 Nisan 80'de gözaltına alındı. 13 Mart 82'de idam edildi.

ALİ AKTAŞ (27) 9 Haziran 80'de gözaltına alındı. 23 Ocak 83'te idam edildi.

ÖMER YAZGAN (27) 17 Ocak 81'de gözaltına alındı. 30 Ocak 83'te idam edildi.

ERDOĞAN YAZGAN (23) 17 Ocak 81'de gözaltına alındı. 30 Ocak 83'te idam edildi.

MEHMET KAMBUR (28) 17 Ocak 81'de gözaltına alındı. 30 Ocak 83'te idam edildi.

RAMAZAN YUKARIGÖZ (23) 17 Ocak 81'de gözaltına alındı. 30 Ocak 83'te idam edildi.

İLYAS HAS (29) 28 Aralık 80'de gözaltına alındı. 7 Ekim 84'te idam edildi.

HIDIR ASLAN (26)Şubat 80'de gözaltına alındı. 25 Ekim 1984'de idam edildi.

12 EYLÜL DARBESİNDEN TAM 29 YIL SONRA ÖLÜME 10 DAKİKASI KALANLARIN SON SÖZLERİ:

12 Eylül 1980 darbesi sonrası kurulan Sıkıyönetim Mahkemeleri üst üste idam cezaları verirken, Kenan Evren, “Hainleri asmayıp da besleyecek miyiz?” dedi, herkes “fikrini” öğrendi. Dört yılda darağacına gönderilen 50 kişi arasında yer alan gençlerin ne düşündüğü ise tam 29 yıl sonra “son mektup”larıyla ortaya çıktı.

Ümran AVCI - AHT

“ŞU mektubu yazarken bir yandan çay, sigara içiyorum. Ağır ağır. Tadına vara vara. Neşesiz değilim. Bir yandan yaşamımın film şeridini toplamaya çalışıyorum
kafamda...” “Şu anda saat 04.00 ve ben infaz için son hazırlığım olarak bu mektubu yazıyorum...” “Biraz acele etmek zorundayım. On dakika bile bana çok görüldü. Elimde kelepçe ile yazmak zor...” “Az sonra son görevimi yapmak üzere darağacına çıkacağım. Sloganlarımı haykıracağım, dizlerim titremeyecek. Yirmi yedi yaşına bastığım bu gecenin sabahını kimse unutmayacak...” Bu sözler 12 Eylül sonrası idama mahkûm edilen ve darağacına gitmeden önceki “Son 10 dakika”larında sevdiklerine seslenen gençlerin kaleme aldığı mektuplardan...
Yaşlanmamış bedeninin az sonra darağacında sallanacağını bilen biri kelepçeli elleriyle “son söz” olarak ne yazar. Ne düşünür. Ölüme dakikalar kala, geride
bıraktıklarına neler söyler? Bütün bunların yanıtları 78'liler Vakfı'nın arşivinde yer
alan ve 12 Eylül döneminde ölüm cezası infaz edilenlerin kaleme aldığı ve dosyalarda saklanan mektuplarda gizli... İşte o idam mahkûmu 11 solcu gencin sözleri:

Zavallı ve çaresiz biriymişim gibi ardımdan ağlamayın. Başı dik olun

NECDET ADALI (7 Ekim 1980 Ankara)
Sevgili anneciğim ve babacığım, sizleri ve ezilen halklar uğruna mücadeleyi erken bırakmak zorunda kaldığım için üzgünüm...

SERDAR SOYERGİN (25 Ekim 1980 Adana)
Sevgili anneciğim eğer ben asılıp ölürsem, sen hiç üzülme. Geride kalan yoldaşlar da senin oğlundur. (...) Biz bir ölürüz bin doğarız. (...) Biz ölürken bile başımız dik yürürüz...

VEYSEL GÜNEY (10 Haziran 1981 Gaziantep)
Değerli babacığım ve tüm dostlarım. (...) Ben kimseyi öldürmedim, suçsuzum.
Babacığım, ben ölüme seve seve gidiyorum, bir namussuzluk ve bir ..lik yapmadım. Onun için hiç üzülmeniz gerekmez. (...)

HIDIR ASLAN (24 Ekim 1984 İzmir)
“Canım Abim. Uzun uzun yazacak değilim. Bu ana hep hazırdım. Son yolculuğum
yaşamım kadar güzel olmalı. Üzülmek mi? Bunu hiç istemiyorum canlarım. Büyük sözler etmeyi gereksiz buluyorum. Her şey yaşamımız kadar açık ve sade olmalı. (...) Şu mektubu yazarken bir yandan çay sigara içiyorum. Ağır ağır. Tadına vara vara. Neşesiz değilim. (...) Çok şey söylemek istiyorum ama zaman öyle kısa ki. On dakikamız var. Üzülmeyin acılara yenilmeyin hayata karşı güçlü olun yaşam budur. Başı dik olun.

ERDAL EREN (13 Aralık 1980 Ankara)
Sevgili annem, babam ve kardeşlerim. (...) Ama çok açıklıkla söylüyorum ki benim
moralim çok iyi ve ölümden de korkum yok. (...) Zavallı ve çaresiz biriymiş gibi
ardımdan ağlamanız beni yaralar.

ÖMER YAZGAN (29 Ocak 1983 İzmit)
Sevgili anama, babama ve kardeşlerime, şu anda saat 04.00 ve ben infaz için son hazırlığım olarak bu mektubu yazıyorum. (...) Elimde kelepçe ile yazmak zor. (...)
Gözyaşlarınızı düşmanlardan gizlemeyi öğrenmelisiniz. (...)

MEHMET KAMBUR (29 Ocak 1983 İzmit)
Değerli karıcığım, biz tarihi görevimizi yerine getirirken en azından seni görmek
isterdim. (...) Son olarak da ülkemin özgürlüğü uğruna canımı severek feda ediyorum. (...)

MUSTAFA ÖZENÇ (20 Ağustos 1981 Adana)
Sevgili Babacığım. (...) Bu satırları yazmamın nedeni kendinizi bu konuda
suçlamamanız içindir. Siz bana karşı görevinizi fazlasıyla yerine getirdiniz.

İLYAS HAS (6 Ekim 1984 İzmir)
Şu an sizlere en son mesajımı iletiyorum. Ben sizlerin yüzüne kara çalacak hiç bir şey yapmadım.(...) Belki de çok şey vardır sizlere iletebileceğim ama şu an aklıma bir şey gelmiyor ki... Bu da doğal olsa gerek.

RAMAZAN YUKARIGÖZ (29 Ocak 1983 İzmit)
Değerli aileme, annem, babam ve kardeşlerime. Sizler için birçok şey yapmak istedim ve her zaman da isterdim. (...) Benim için üzülmenizi, gözyaşı dökmenizi istemem. Devrimci olarak yaşadım, devrimci olarak ölüyorum. (Annesine yazdığı
mektuptan) Burada şereflice yaşayıp şereflice ölerek sana olan borcumun bir kısmını ödemek istiyorum.

KADİR TANDOĞAN (25 Haziran 1981 İstanbul)
Sevgili aileme, anneme, Mediha ablama, Nuriye ablama, kardeşim Meliha, yeğenim Servet ve enişteme: İnanın bu yaşamımda ölmeme değil, sizleri arkada, gözü yaşlı bıraktığıma üzülüyorum. Kolay değil, benimki bir anlık şey. Ya sizler? (...) Bu mektup elinize geçtiğinde ben ölmüş olacağım. Mektubum baştan sona hüzün dolu. Ama bu şartlar altında yazmak için aklıma başka bir şey gelmiyor.

İDAM EDİLENLERİN YAKINLARI ANLATIYOR

AYSEL YUKARIGÖZ / RAMAZAN'IN ANNESİ

CENAZESİNİ ALACAK MISINIZ DİYE SORDULAR

Gece “tak tak” kapı vuruldu. Hemen kalktım. Polis. “Hayrola ne oldu” dedim. “Ramazan'ın evi burası mı” dediler. “Ne oldu, bir şey mi oldu Ramazan'a” dedim. Babasını kaldırdım. Babasıyla arabanın orada konuşmaya başladılar. “Nereye gömülmesini istersiniz? Cenazesini alacak mısınız, almayacak mısınız” diye sordular. Babası arabayı yumruklamaya başladı. “Şimdiye kadar sefilleri oynadık, şimdiden sonra isyanları oynayacağız, tabii alacağız cenazesini. Dirisi onlarınsa, ölüsü bizim. Ne demek almamak” dedi. O zaman ben yıkıldım... “Çocuğumu
görmek istiyorum” dedim. “Göremezsin” dediler. “Niye göremeyeyim” diye sorunca, “Tabut mühürlü” dediler. “Sizin mührünüz bana vız gelir” dedim. Çektim, kopardım mührü. Açtım tabutu. Baktım, saçları böyle yeni taranmış sanki. Kaşları böyle kalem gibi. O bir bambaşka güzeldi. Öptüm yüzünü.

T. DOĞAN TOKER / ERDAL EREN'İN CEZAEVİ ARKADAŞI

ERDALIMIZ'I GÖTÜRDÜLER

Bir asker, copunu uzatıp omzumu dürterek beni uyandırdı. Sessizce yanaştım kapıya, “Erdalımız'ı götürdüler” diye ağlıyordu. “Nasıl, kim, nereye götürdü” diye sordum. Mamak Cezaevi'nin A bloğunun çıkış kapısında nöbetçi olduğunu, o gece bir grubun gelip Erdal'ı aldığını ve idama götürdüğünü, kendisinin de bunun üzerine kapıyı açmamak için vakit kazanmaya çalıştığını, biraz da üzüntüden elinin titrediğini, çok oyalanınca kapıdaki grubun kızdığını, bu durumu görünce Erdal'ın da “Aç kapıyı Asker, işimiz var, gideceğiz” dediğini anlattı.

OKAN CİNEMRE / ÖMER YAZGAN'IN YEĞENİ

YORGANIN ALTINDA SAATLERCE AĞLADIM

Gece telefon çaldı ve bir anda haber geldi. Hem de en umutlu olduğumuz anda. O telefon görüşmesinden sonra babamın içerideki odaya ağlayarak kaçtığını, annemin ağlayarak kendini başka bir yere attığını hatırlıyorum. Ben de yorganın altına girip saatlerce ağladım.

NURSEL AKTAŞ / ALİ'NİN KARDEŞİ

YAŞAMA SEVİNCİMİZDİ

Saçlarımın bir an uçuştuğunu hissettim. Koşarken saçlarım yok mu gerçekten diye kontrol ettim. O an şoka girdim. Gidip kendimi kaymakamlığın orada öldürmek istedim. Çünkü ağabeyim yaşama sevincimizdi bizim.

GANİME AKTAŞ / ALİ AKTAŞ'IN ANNESİ

AY IŞIĞI MEZARIN İÇİNE DÜŞTÜ

O an bittim... Öyle bir acı duydum ki, bir titreme geldi. Bir soğuk, bir sıcak
bedenime sanki bir şey girdi. Mezarlığa gece yarısı götürdük. Ay ışığı vardı. Mezara koyduğumuzda, ay ışığı mezarın içine düştü. O an gömdük Ali'yi.

MAMAKLI KIZLAR

12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra Mamak Cezaevi'nde yatan kadınlar, dışarıya çıktıktan sonra bir mail grubu kurdular. Tam 26 yıl önce birbirlerine yazdıkları ama kaybolan mektupların bulunmasından sonra kurulan grubun adı
Mamaklı Kızlar. İşte Mamaklı Kızlar'ın cezaevinde yaşadıkları..

MAMAK BİR TOPLAMA KAMPIYDI

Feride Çiçekoğlu

1980 yılı öncesinde Mamak, sadece askeri bir garnizondu. Ancak 12 Eylül'den itibaren görüntü değişti ve gözaltına alınan binlerce insanla birlikte tam bir toplama kampına dönüştürüldü.

KAFESTE İNSAN OLDUĞUNU UNUTMAK

Hilal Ünlü

Mamak Cezaevi'ne girenler ilk önce kafes adı verilen demir parmaklıklarla örülü korkunç bir yerde bir gün bekletiyorlardı. Askerler demir parmaklıklara sürekli olarak vuruyordu. İnsana, insan olduğunu unutturacak bir yerdi. Kimliğini kaybettirmeye yönelik ilk adımlar burada atılıyordu.

MANGA ÜRPERTİCİ SESLER ÇIKARTIYORDU

Zehra Kürkçü

Koğuşun demir kapıları olur olmaz saatte açılıyordu. Sayım mangasını oluşturan askerler, çok yüksek sesle marş söylüyordu. Belli ki bize karşı doldurulmuşlardı. Çünkü insanı ürkütecek sesler çıkartıyorlardı. Bu sahne çok fazla tekrarlanıyordu.

MAHKEMEYE GİDERKEN VAJİNAL ARAMA

Sükun Öztoklu

Mahkemelere gidip gelirken vajinal arama diye bir şey yapmaya kalkmışlardı. Çamaşırlarımızı çıkartmamızı istiyorlardı. Biz de doğal olarak kabul etmeyip direniyorduk. Bu uğurda çok dayaklar yedik, üstümüz başımız yırtıldı.

DİYARBAKIR CEZAEVİ'NDE KALANLAR ANLATIYOR

32 KİŞİ ÖLDÜ 32'Sİ DE ECELİYLE DEĞİL

Hıdır Göktaş

Diyarbakır Cezaevi için şunu diyebilirim; tanrının kulunu kapısında bırakıp gittiği
yer. Azrail dahi Diyarbakır Cezaevi'ne giremedi o süre içerisinde. 32 kişi öldü.
32'si de eceliyle değil.

HAYDAR İSTERSEN KAYTAR

Filiz Ağın

Ellerinde bir kalas vardı. Üstünde “Haydar, istersen kaytar” yazıyordu. Copun tersiyle, yani lastik kısmıyla vurmuyorlardı, kendi tuttukları demirle vuruyorlardı. “Emretkomutanım” diye bağırtıyorlardı. Elleriniz kollarınıza kadar kabarıyor, şişiyor ve gücünüz kalmıyor; yere düşüyorsunuz.

İKİNCİ KATTAN ATLASAM ÖLÜR MÜYÜM

Mustafa Caymazer

Adamı getirdiler, anadan doğma soydular. Yaşlı başlı adam, biz utanıyoruz, başımızı önümüze eğiyoruz, her taraf açık. İpi yaşlı adamın hayalarına bağladılar. Bir gardiyan da karşıya geçti, ipi sarıyor. “Tek tek siz de üstünden atlayın” dediler. Koğuşun bir kısmı gitmedi, beş altı kişi atladı ama o anda biri ipin üstüne bastı. Adamın feryatları... “Ağzınızı açın” dediler. Açıyoruz. Zaten ne diyorlarsa onu yapıyoruz. Copu küçük dilimize vuruyorlardı. Ağzımızdan kan fışkırıyordu. Bir seferinde bir tabağın içinde, foseptikten çıkartılmış bok getirdiler. Yaşlı adam artık çıldırmıştı. “Mustafa ikinci kattan aşağı atlasam, acaba ölür müyüm ölmez miyim” diye soruyordu bana. İsmi Ali'ydi. “Ya Ali Abi, ne bileyim” dedim. “Ben ölümden
korkmuyorum, ölmezsem yarın nasıl olacak, yani bu gardiyan beni işkenceden
perişan edecek” dedi...

RAKAMLARLA 12 EYLÜL

#  1 milyon 683 bin kişi 'fiş'lendi.

# 650 bin kişi gözaltına alındı.

# Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı.

# 7 bin kişi idam istemiyle yargılandı.

# 517 kişiye idam cezası verildi.

# 259 kişinin idam dosyası Yargıtayca onandı.

# 49 kişi idam edildi.

# 71 bin kişi 141, 142 ve 163'den yargılandı.

# 98 bin 404 kişi 'örgüt üyesi' olmak suçundan yargılandı.

# 388 bin kişiye pasaport verilmedi.

# 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı.

# 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.

# 300 kişi 'kuşkulu bir şekilde' öldü.

# 171 kişinin 'işkenceden öldüğü belgelerle kanıtlandı.

# 14 kişi cezaevindeki uygulamaları protesto etmek için yaptıkları 'açlık grevi' sonucu yaşamını yitirdi.

# 1402 sayılı yasa nedeni ile 3 bin 854 öğretmenin ve 120 öğretim görevlisinin işine son verildi.

# 23 bin 667 derneğin faaliyeti durduruldu .

# İstanbul'da gazeteler toplam 300 gün yayımlanmadı.

# 31 gazeteci cezaevine konuldu.

# 300 gazeteci saldırıya uğradı.

# 3 gazeteci öldürüldü.

Haberturk